تسامح مذهبی بایسته زندگی مدرن

چگونه می­توان در عین مذهبی بودن، زندگی مدنی داشت؟ لازمه­های زندگی مدنی در جامعه­ای که تعداد زیاد مذاهب در آن وجود دارد چیست؟ و آیا زندگی مدنی با زندگی مذهبی قابل جمع است یا نه؟ چه راه­هایی برای گسترش ارزش تساهل مذهبی در جامعه دینی وجود دارد؟

در اینجا، منظور از زندگی مدنی، زندگی مدرن است؛ زندگی که با ارزش­ها و ساز و کارهای امروزی مزین شده باشد. زندگی که در آن حقوق بشر، به عنوان مهم­ترین ارزش و دموکراسی و جامعه مدنی، به عنوان مهم­ترین ساز و کارها، جا افتاده باشد.

زندگی مدنی، زمینه­های نزدیکی و تقابل طرز فکرها و اندیشه­های متفاوت را، به صورت گسترده و گریز ناپذیر، در جامعه هموار می­سازد. در این مورد، از رسانه­ها، به مثابۀ ابزارهای مدرن، می­توان یاد آور شد، که بسترهایی را برای قرار گرفتن ادیان، مذاهب، فکرها و اندیشه­های متفاوت، مساعد می­سازد. رسانه­ها، امکان تأثیرگذاری متقابل اندیشه­ها و مذاهب را بر یکدیگر به میان می­آورد. این تأثیرگذاری­ها و رویارویی­های اندیشه­ها و مذاهب، به صورت بالقوه، امکان برخورد خشونت­آمیز حامیان و طرفداران آن­ها را به وجود می­آورد. این آسیبی است، که با حضور مذاهب مختلف، در بستر جامعه مدرن، به میان می­آید؛ آسیبی که امکان وقوع آن نیز در بستر جامعه وجود دارد.

تساهل، مدارا و آسان­گیری مذهبی، پادزهر تضادهای مذهبی است، که ابزارهای مدرن، زمینه­های آن را در زندگی مدنی، مساعد می­سازد.

تساهل مذهبی، یعنی پذیرفتن حضور پیروان سایر مذاهب و کسانی که به هیچ مذهبی باور ندارند (لاییک­ها)، به عنوان شهروندان برابر در جامعه و قایل شدن حقوق و آزادی­های یکسان برای تمام شهروندانی که اصلا باور مذهبی ندارند و یا دارای باورهای مذهبی متفاوت از همدیگرند.

پس برای این که نزدیکی بیش از حد و در تماس قرار گرفتن مذاهب مختلف، در اثر کارکرد سازوکارهای زندگی مدرن (رسانه­ها و..)، باعث بروز تنش و خشونت­های مذهبی نشود، لازم است تساهل و آسان­گیری مذهبی، که یک ارزش مدرن است، در جامعه رواج داده شود. پیروان مذاهب مختلف، باید حضور یکدیگر را در جامعه به عنوان شهروندان برابر بپذیرند، متفاوت بودن را به معنای خطای مطلق یا ناحق مطلق نگیرند، نقدپذیر باشند و اندیشه را با اندیشه پاسخ بگویند.

از جانبی هم، برای این که وارد زندگی مدنی شویم، برای این که تجربۀ موفقی از ساختارهای مدرن، در بستر زندگی مدنی ارایه کنیم و برای این که مبانی حقوق بشری در جامعۀ ما جا بیافتند، لازم است تا تساهل و مدارای مذهبی را، به عنوان یکی از بایسته­های زندگی مدنی، تجربه کنیم. زندگی مدنی و مدرن، بدون همگانی شدن ارزش تساهل، خصوصا تساهل مذهبی، مشکل و حتا ناممکن است. شکل­گیری تساهل مذهبی و جا افتادن برابری شهروندان در جامعه و شکل گرفتن زندگی مدنی، همه وابسته به یکدیگرند و در کنار هم، زمینه رشد و نمو به دست می­آورند.

برای گسترش و نهادینه کردن ارزش تساهل، میان جامعه دینی و آماده ساختن محیط مدنی، برای قرار گرفتن مسالمت­آمیز مذاهب مختلف در کنار همدیگر، لازم است تا با استفاده از راه­های گوناگون، اقدامات حساب شده انجام شود.

می­توان در جامعه، راه­های گوناگونی را برای این امر مهم جستجو کرد. مؤثرترین آن، سازماندهی دوباره مراکز و مراجعی است که علمای مذهبی در آن تربیت می­شوند؛ مراجعی که در آن، فکر و اندیشه مذهبی، شکل می­گیرد و در واقع، سرچشمه­های اندیشه دینی در جامعه­اند. علمای مذهبی، در کنار مضامین مذهبی، باید با دنیای جدید و فضای جدیدی که در زندگی انسان­ها به وجود آمده است، آشنا ساخته شوند. زمینه­های گفتگو درباره هنجارهای دنیای جدید و سازوکارهایی که متناسب با آن­هاست، میان علمای مذهبی مساعد ساخته شود. آشنایی علمای مذهبی با علوم غیردینی (Science) و علوم اجتماعی یاد می­شوند و معمولا در دانشگاه­ها تدریس می­شوند، از جمله ضروریات به شمار می­رود.

از رسانه­ها، به عنوان تربیون­های ابراز نظر علمای مذهبی نیز استفاده شود، تا در اثر تبادل افکار، آگاهی و معلومات پیروان مذاهب از یکدیگر، بیشتر شده، حساسیت­های مذهبی کاهش یابند و زمینه گفتگو میان مجامع مذهبی و سایر نهادهای جامعه مدنی مساعد شده و تساهل در جامعه جا باز کند.